Duitsland de versleten 

(auto)motor van de eurozone

De economische vooruitzichten in de eurozone zijn niet rooskleurig.

In de gehele eurozone is er een daling in de industrie en in de diensten sector (51.9 in augustus naar  50.4 in september)

In Duitsland kan men zelfs spreken van recessie.

Zie de tabel.

Preventief heeft de ECB al ingegrepen bij deze teruggang van de economie en per 1 november de depositorente nog negatiever gesteld op - 0.5% plus een hervatting van het obligatieopkoopprogramma met per maand  20 miljard euros voor in feite onbepaald lange tijd.

Bovendien gaat het herinvesteren van de vervallen opgekochte obligaties van 2.55 biljoen euro’s door.

De wereldwijde verlaging van de rente en daardoor de de wisselkoers positie van de euro zullen daar geen primaire rol in hebben gespeeld.

De financiële markten reageren positief

 

De eurozone (en daardoor meegesleurd) de Europese Unie vormen in de financiële wereld een uitzondering met de negatieve lange termijn rente en de negatieve deposito rente van de CB.

Terwijl in andere currency areas de lange termijn rente (10 jaar) wel daalt maar boven de 0% blijft is hij in de eurozone nu nog verder beneden de 0% gedaald (het geld toe niveau) en de deposito rente (nu strafrente voor het parkeren door banken van gelden bij de ECB) gedaald (negatief gestegen) tot -0.5%.

Zodra je tot het rente negatief niveau bent afgedaald bestaan er ineens andere financiële waarheden, zowel voor de banken als de spaarders als de gepensioneerden en de kleine middenstand.

Maar voor grote bedrijven en aandeelhouders zijn het goede tijden.

De negatieve gevolgen ervan voor rente afhankelijken, dus spaarders en gepensioneerden zijn al duidelijk, zie vorige blogs.

Voor welvarende eurolanden (voor wie veel lenen dus niet essentiëel is) is  de rente geen probleem meer maar een voordeel.

Voor de zwakkere landen speelt de risico opslag een beperkte rol: zolang zij de euro als munt hebben vallen zij onder de bescherming van die gemeenschappelijke munt en van de ECB die de eurozone intact moet houden.

Zie de rente voor Italië en Griekenland in de periodes dat getwijfeld werd aan hun in de eurozone blijven.

Zo zouden het financieel solide Duitsland en Nederland inderdaad “klimaatfondsen” van 50 of meer miljard euro’s kunnen opzetten met geleend kapitaal tegen een verwaarloosbare rente (en dus zonder daarmee de staatsschuld te vergroten).

Het enige probleem is dat de leningen voor zo’n fonds na de vervaldatum moeten worden afbetaald of opnieuw afgesloten tegen de rente die dan geldt, maar dat is ver in de toekomst.

Voor de zwakkere eurolanden zou dat niet zo eenvoudig zijn, hun schuldenlast is al veel te groot.

Wat mij opvalt is dat als mede oorzaken van de teruglopende groei van de wereldeconomie en van de eurozone gewezen wordt op de handelsoorlog en de teruglopende economie van China en dat de rol van de overeengekomen en nog te nemen klimaat en milieu maatregelen nauwelijks genoemd worden, terwijl deze juist door de ingrijpende nog niet geheel te overzienen ver rijkende ingrepen grote onzekerheid en hoge kosten met zich mee brengen.

En kosten worden altijd in rekening gebracht bij de belastingbetaler en consument door overheid en onderneming.

Neem als voorbeeld de CO2 uitstoot in Duitsland en de Energiewende en de economische gevolgen ervan.

Bij ons in Nederland de plotsteling opduikende gevolgen van de ammoniak en NO2 uitstoot (ten onrechte stikstof genoemd) die de milieu normen van de EG  te boven gaan en nu  bouw en constructie vrijwel lam leggen en een enorme krimp in de veestapel en landbouw noodzakelijk dreigen te maken.

Want pas als regelgeving wordt omgezet in ten uitvoerlegging ervaren de burgers de kosten die dat met zich meebrengt.

Lage en negatieve rente,

de staat spekt de kas er mee.

De spaarders en gepensioneerden

betalen het gelag.

De miljoenen nota is gepresenteerd door de regering, de debatten erover zijn aan de gang, de oppositiepartijen met hun varianten en hun kritiek, de regeringspartijen met hun bijval.

Iedereen gaat erop vooruit, de gepensioneerden 1% zo lees is.

Dat laatste neem ik met een grote pot zout.

Onze grote pensioenfondsen beleggen in fondsen die bij hun identiteit passen.

Dat betekent dat de fondsen die het meest opbrengen vaak niet bij die identiteit passen en dus gepasseerd worden.

Onze pensioen fondsen hebben dus naast hun financiële doelstellingen ook een moreel doel.

Laten we  de ontwikkeling van de lange rente die de Nederlandse staat betaalt op de obligatieleningen met een 10 jaar looptijd vergelijken met de pensioen ontwikkeling van het ABP, Nederlands grootste pensioenfonds.

In de periode 2008 2010 was deze obligatie rente maximaal 4% en minimaal 3%.

Voor die tijd ook ongeveer 4%.

Dat percentage daalde daarna elk jaar tot het nu in 2019 0.45% negatief is d.w.z voor elke 1000 euro lening ontvangt de Nederlandse staat nu 5 euro extra in plaats van 40 euro te betalen zoals in 2008/2010

Voor de staat levert dus obligatieleningen uitschrijven extra geld op in plaats van rentekosten te moeten betalen.

De staat betaalt dus niet alleen minder rente maar krijgt nu ook geld toe.

Hoe raar het ook klinkt: de staat verdient dus aan de leningen.

Als we deze voor de staat gunstige gang van zaken vergelijken met die voor de gepensioneerden van het ABP dan zien we het tegenovergestelde beeld.

Het ABP pensioen is (in principe) geïndexeerd en heeft dus een inflatiecorrectie en volgt dus de prijsontwikkeling.

Maar sinds 2000 heeft deze indexering niet of onvoldoende plaats gevonden.

Het gevolg is dat ieder jaar de waarde, de koopkracht  van het pensioen is afgenomen.

Vergeleken bij 2002 is een ABP pensioen nog maar 85,5% waard, in de loop van die jaren is de koopkracht ervan met 15,5% afgenomen.

Nu dreigt als gevolg van de door hun identiteit beperkter beleggingsbeleid en de zeer lage rekentente (1.18%) gebaseerd op toekomstige verwachte renteontwikkelingen door de Nederlandse Bank  niet alleen een verder dalen van de koopkracht ervan door de inflatie (de inflatie in augustus was 2.8% op jaarbasis in augustus) maar bovendien een verlaging van het nominale bedrag van tussen 5 en 8%.

Dubbel op dus, teruggang door de inflatie plus korting op het bedrag zelf door een geschatte toekomstige hoogte van de rente.

Om zo groot mogelijk duidelijkheid te tonen hieronder de jaarlijkse inflatie van 2000 tot augustus 2019, dat wil zeggen elk jaar het prijsverloop oftewel geldontwaarding ten opzichte van het jaar daarvoor.

Zo is het duidelijk dat de gunstige financiële toestand van de Nederlandse staat niet betekent dat die ook voor alle burgers geldt.

De staat wint aan lage of negatieve rente, de spaarder en gepensioneerde levert in door die lage of negatieve rente.

Spaarders en gepensioneerden (en banken),

 maak de borst maar nat.

Naast de 2.55 biljoen euro al bijgedrukt door de ECB en nog steeds in circulatie  nu per 1 november nog eens 20 miljard per maand voor onbepaalde tijd daar boven op bijdrukken en de deposito rente van -0.4% naar -0.5% verzwaren.

Meer van hetzelfde dus.

Pikant facet: dit alles gaat in op 1 november de dag dat Mw Lagarde President van de ECB wordt en één dag nadat de termijn van Draghi afgelopen is.

Ander pikant facet: Trump heeft dit besluit onmiddellijk genoemd als wisselkoers manipulatie hetgeen Draghi even snel ontkend heeft.

De aandelenbeurzen zijn verheugd, er komt nog meer geld.

In het verleden waren de Centrale Banken een soort ivoren toren in de financiële wereld.

Onafhankelijk van de politiek en met een vast mandaat beheerden zij de monetaire politiek, geld aanmaken en rente bepalen, (de werkgelegenheid voor de FED), om zo de waarde van de munt stabiel te houden voor hun staat.

Dat stabiel houden werd bereikt door de inflatie op en nabij 2% te houden, axiomatisch, zo geloof ik.

Maar onafhankelijk betekent niet onpartijdig of objectief maar alleen dat anderen er geen directe zeggenschap over hebben.

Tijdens de recessie van 2008 werden zij gezien als de redders van de economie, degenen die door financiële injecties en rente aderlatingen de economie weer gezond maakten.

Maar langzamerhand begint de gloed van glorie wat te dimmen.

Trump heeft geregeld kritiek op het handelen van de FED, een oud lid ervan schreef in een brief dat de FED de herverkiezing van Trump  moest tegengaan met monetaire politiek.

Zelfs binnen de CB’s lijkt de unanimiteit bij de beslissingen aan slijtage onderhevig te zijn.

Bovendien beginnen steeds meer analisten en economen zich af te vragen of steeds meer van hetzelfde wel werkt.

Want waarom is anders dat steeds meer van hetzelfde nodig?

Wanneer wordt stimuleren in feite alleen maar steunen (of is het dat al geworden).

En waarom worden de nadelen minder ernstig ingeschat dan die stimulering of steun.

De laatste tijd  komt de Modern Monetary Theory vooral door de linkse democratische vleugel in de USA in het voetlicht en zou vooral door landen met hoge staatsschulden heel aantrekkelijk zijn.

Bij de Modern Monetary Theory is een centrale bank in feite overbodig.

De staat maakt zelf de hoeveelheid geld aan die hij nodig heeft voor uitgaven en investeringen.

Die hoeveelheid kan zij zelf bepalen, een staat kan immers niet failliet gaan en de hoogte van de schuld is dus niet bepalend.

Door belasting politiek wordt inflatie in toom gehouden, bij stijgende inflatie hogere belastingen, bij deflatie lagere.

De functie van belasting wijzigt zich dus van financiering van de staat naar inflatie beteugelaar.

Grote verschillen dus met de huidige systematiek waar onafhankelijke centrale banken door rentemanipulaties de inflatie regelen tot deze om en nabij 2% is. en zelf de geldhoeveelheid bepalen en aanmaken die daarvoor nodig is (niet de staat) en waar belastingen van allerlei aard  de inkomsten van de staat betekenen.

Dus belasting bij de MMT om de inflatie in toom te houden en rente bepalen en gelddrukken bij de Centrale Banken om hetzelfde te doen.

Het grote verschil bij het geld drukken:

bij de MMT kan de staat dat rechtstreeks gericht doen voor zijn uitgaven en investeringen.

Bij de Centrale Banken doet de CB dat en wordt het geld voor opkopen obligaties door de CB naar de banken gesluisd waardoor noch de Centrale Bank noch de staat zicht heeft op het bestedingspatroon ervan.

Bij Duitsland ligt de Weimar republiek met zijn torenhoge inflatie en geldontwaarding door dat bijdrukken echter nog vers in het geheugen.

Maar of geld drukken nu door de staat of door de CB wordt gedaan, het vindt plaats met dezelfde gevolgen.

Men kan, zo geloof ik, niet de Eurozone op één lijn zien met andere landen.

Terwijl in de Eurozone sprake is van landen die fiscaal onafhankelijk zijn en onderling sterk verschillen in economische potentie (na tien jaren van “convergentie”) en wetgeving met één overkoepelende ECB is in de andere landen sprake van één CB in één staat met één wetgeving.

In de eurozone kunnen de monetaire politiek (ECB) en de fiscale politiek (eurolanden) niet op elkaar afgesteld worden door die grote verschillen in wetgeving en potentie.

In tegendeel, de economie in een aantal eurolanden heeft monetaire easing nodig een ander juist monetaire tightening.

Maar de ECB zal zich (dat is mijn puur persoonlijke gedachte) meer moeten richten op de landen die een verruiming van de middelen nodig hebben dan op de sterkere die dat niet nodig hebben.

Want de eurozone moet bij elkaar blijven.

Dat verzwakt, zo denk ik, daardoor de sterkere landen die juist een strakkere monetaire politiek nodig hebben.

Dat verzwakt ook de koopkracht van spaarders en allen die van rente  afhankelijk zijn.

Het versterkt de inkomens van aandeelhouders zoals ik in vorige blogs heb duidelijk gemaakt.

Want echte inflatie compenserende loonsverhogingen zijn er niet, zeker niet in de economisch onzekere tijden die wij nu doormaken.

De lasten nemen echter wel toe.

Maar die verruiming is, zo blijkt nu, tot nu toe onvoldoende gebleken voor die economisch zwakkere landen.

Daardoor neemt de druk vanuit die landen om de fiscale regels voor de EU en Eurozone te versoepelen steeds verder toe.

Ook de ECB erkent eigenlijk, zo interpreteer ik het, al vele jaren dat monetaire politiek tekort schiet is door de zeggen dat de eurolanden hun fiscale politiek moeten aanpassen.

Maar die fiscale politiek is alleen vrij binnen de stringente begrotingsregels van het Verdrag van Lissabon en de verdere versterking daarvan voor de eurolanden in het Growth and Stability Pact met de beruchte 3% (eigenlijk 0.5%) begrotingstekort en de 60% maximaal staatsschuld).

Daarvan uitgaande en de huidige stand van zaken wat staatsschuld betreft beziende is de toestand van de meeste eurolanden veel slechter dan in het beginjaar 2000.

Misschien wel convergentie maar niet wat solvabiliteit betreft.

Kijk maar naar de tabellen in vele vorige blogs.

Maar dit zijn weer alleen maar de overpeinzingen van een geïnteresseerde leek.

Naast kooldioxide CO2 nu ook stikstof N2

maar in het echt niet N2 maar Nxxx.

en

Nederlanders zijn tevreden

Maar zijn dat in een vervuild land

Natuurlijk zou ik verder kunnen peinzen over de Brexit maar dan word je misschien nog gekker dan de Britse politici die zich een stuk belangrijker vinden dan de mensen die zij vertegenwoordigen.

Ik kan ook gaan piekeren over de Trump handelsoorlog of de door velen voorspelde recessie in 2020 of waarom de ECB zo nodig weer de rente verder moet verlagen (zoals geloof ik vrijwel alle analisten en economen en bankiers voorspellen) en misschien zelfs nog meer geld gaat bijdrukken bij de overvloed die er al in circulatie is zodat de banken nog meer toeren moeten draaien om dat allemaal in de eurozone economie te beleggen (of waar dan ook) omdat geld opslaan bij de ECB dan 0, 5% boete kost en dat dus alleen maar geld aan de banken kost en niets oplevert, maar toch gebeurt, (want er is door de banken aan de ECB 7.5 biljoen euro’s boete betaald in 2018),  of zelfs over de nieuw voorgestelde Europese Commissie met de helft op één na vrouwen, of het McKinsey report over de Duitse Energiewende waar McKinzey niet veel goede woorden voor over heeft, of over het verschil tussen Modern Monetary Theory drukken van geld door de overheid en het drukken van geld door de ECB, maar ik kies toch maar overpeinzingen over hoe het milieu de economie kan raken.

Dit keer dus over een voorbeeld van de tegenstrijdige belangen van  milieu,klimaat en economie.

Maar als je daar aan begint krijg je ook snel schele hoofdpijn.

Nederland is wat bouwaktiviteiten en wegenaanleg vrijwel lamgelegd door een uitspraak van de Raad van State over de “stikstof” uitstoot.

Meer  “stikstof” wordt uitgestoten dan voor de natuurgebieden in Nederland goed is.

Nederland voldoet niet aan de Europese norm voor zoals men zegt stikstof maar bedoeld wordt stikstof(di)oxide, nitraat, nitriet en lachgas (weet u wel in die ballontjes in Amsterdam) en ammonia.

Want stikstof (N2) is het voornaamste bestanddeel van  van onze atmosfeer,  (78.08%) gevolgd door zuurstof (20.95%) en trace gases zoals CO2 (0,036%) en een naar temperatuur wisselende waterdamp (geen gas dus) van 0 tot 4%.

Stikstof is essentiëel voor ons bestaan, net zoals zuurstof, het zit tot in ons DNA.

Maar een stikstof verbinding zoals NO2, nitriet, is giftig en ontstaat uit stikstof en zuurstof bij alle ontbrandingsprocessen en is schadelijk voor de gezondheid.

Ammoniak (NH3) is een schoonmaakmiddel, koelgas en meststof die schadelijk is voor schraalgrondige natuurgebieden die om in stand te blijven juist geen bemesting kunnen verdragen.

In die stikstof verbindingen zit hem voor ons land het probleem.

Mens en dier produceren zelf die stikstofverbindingen in hun metabolisme als gas en poep en de landbouw gebruikt ze als (kunst)mest   en alle ontbrandings apparaten produceren NO2, nitriet.

Nederland is een dicht bevolkt land, op Malta na (maar dat is geen echt land) het dichtst bevolkt van de Europese Unie.

Dat heeft natuurlijk invloed op die “stikstof” en ammoniak uitstoot.

Want al die mensen hebben landbouw, veeteelt, industrie en vervoer nodig om te kunnen bestaan.

Hoe dichter bevolkt hoe hoger dus de uitstoot aan allerlei schadelijke stoffen.

Zie de grafiek:

Maar binnen Nederland zijn er ook grote verschillen in bevolkingsdichtheid:

Hier zien we dat de provincies Zuid Holland, Noord Holland en Utrecht ver uitsteken boven de overige, de bevolking concentreert zich in de randstad.

Maar voor alle provincies en landen gelden dezelfde EU voorschriften met maximaal toegestane maxima:

De ammoniak uitstoot moet tot 1929 met 13% per jaar worden verminderd en daarna met 21% per jaar (basisjaar voor de berekening is 2005).

Nederland wordt daarbij harder getroffen dan de meeste andere EU landen.

Het zal duidelijk zijn dat een dun bevolkt land, zoals Finland  (Nederland stootte in 2017 vier keer zoveel ammoniak uit als Finland) minder uitstoot zal opleveren dan een dicht bevolkt land zoals  Nederland en binnen Nederland dat de randstad veel meer NO2 uitstoot veroorzaakt  dan Friesland.

Daarnaast speelt ook de welvaart een rol, hoe welvarender, hoe meer consumptie en hoe meer uitstoot.

Maar de Europese norm houdt daar geen rekening meer, de EU rekent met deeltjes per kubieke meter.

In de toekomst zullen wij steeds sterker de invloed van milieu en klimaat regels op onze economie ondervinden en onze bevolking blijft toenemen terwijl Nederland toch niet groter in oppervlak kan worden.

Zich op één aspect concentreren zonder de gevolgen voor de economie breed erbij te betrekken zou, denk ik, onverstandig zijn.

Maar, zoals altijd, zijn dit de overpeinzingen van een volslagen, maar wel belangstellende leek.

Het spook van 

te moeten betalen van rente aan de banken 

om je spaargeld daar onder te kunnen brengen.

   

Banken zijn al lang niet meer afhankelijk van ons spaargeld om te beleggen.

Sinds 2008 is er immers door de ECB met laagrente leningen, negatieve deposito rente en opkopen van (staats)obligaties om de rente te drukken met 2.55 biljoen euro’s aan nieuw gedrukt geld via de banken een overvloed aan goedkoop geld voor de banken gecreëerd.

Hieronder de renteontwikkeling sinds 2000.

Blauw  wat banken aan rente kregen (en nu moeten betalen) aan de ECB voor het parkeren van eurobedragen bij de ECB , tussen 3 en 4% in 2000 krijgen, nu 0.4% betalen

Rood wat banken moeten betalen voor geld lenen van de ECB, tussen 4 en 5% in 2000 en sinds 2016 niets, 0%.

Daarnaast is er ook nog de oude QE, de 2.55 biljoen euro’s bijgedrukt om obligaties van eurolanden en grote ondernemingen van banken op te kopen en bij vervallen ervan nieuwe met het vrijkomende geld op te kopen.

Nu staat, als de tekenen niet bedriegen, een nieuwe ECB  ronde van QE en nog negatievere rente, voor de deur.

De banken moeten die overvloed aan liquiditeit op de een of andere manier beleggen, niet alleen in de eurozone maar wherever,  want de ECB kan (behalve via de aankoop van obligaties van grote ondernemingen) niet gericht steunen.

QE en negatieve rente is geen gerichte bazoeka maar grove hagel geschut.

Voor banken niet leuk want beleggen tegen lage rente met toch een redelijk risico op verlies stemt een bank niet vrolijk.

Ze kunnen het geld ook niet op de plank laten liggen want terugstorten bij de ECB kost hen immers nu 0.4%  en naar men algemeen verwacht binnenkort 0.5% boete rente.

Ze kunnen ons spaargeld dus missen, het kost de bank meer dan het op kan brengen.

Zeker niet aangenaam in een economie waar ondernemers niet staan te springen om te investeren maar liever eigen aandelen terugkopen of andere ondernemingen overnemen.

Want een groter of gevarieerder (en duurder) aanbod creëren door te investeren zonder toenemende vraag is economisch gezien niet erg aanbevelenswaardig.

Gezien de toenemende lastendruk op de midden klassen in de ontwikkelde landen staat de koopkracht van deze traditioneel grootste kopers groep immers onder toenemende financiële druk met alle stijgende vaste lasten, heffingen en belasting, inflatie en tekortschietende loonsverhogingen zodat hun echt vrij besteedbare inkomen en dus hun vrije koopkracht blijft afnemen.

De ECB zegt echter dat de positieve  invloed van deze lage (negatieve) rente op de echte economie de nadelen ervan (voor spaarders en pensioenfondsen) overtreft maar de nadelen zijn wel duidelijk zichtbaar en meetbaar terwijl de voordelen waarschijnlijk uit de modellen komen.

En het is duidelijk dat de kostenbesparingen voor het bedrijfsleven en daardoor lagere productiekosten en daardoor toenemende winst bij zelfs constante vraag òf naar de aandeelhouders, de eigenaren, gaat òf doorgegeven wordt aan de factor arbeid door loonsverhogingen.

Loonsverhogingen zijn blijvend, terwijl dividend per jaar berekend wordt.

Daarom zijn ondernemingen in tijden van onzekerheid minder geneigd loonsverhogingen te overwegen, verzwakt de economie dan zouden die een te zware last kunnen worden.

En er is onzekerheid is over de gevolgen van te nemen milieu en klimaat maatregelen, er is ook onzekerheid over de Brexit, over de handelsoorlogen, er is onzekerheid over de monetaire politiek van de centrale banken en over de fiscale politiek in de eurozone, door de recessie in de Duitse industrie, de wat trager groeiende Chinese economie.

Hoewel de overheid aandringt op loonsverhogingen maar ze niet  kan afdwingen en de krapte op de Nederlandse arbeidsmarkt voor vele beroepen groot is zullen toch veel ondernemers liever gezien de ontwikkeling van de wereldeconomie werken met korte contracten dan met vaste aanstellingen.

In Duitsland zien we al dreigende  ontslagen in de autoindustrie die zwaar geraakt wordt door steeds strengere globale milieu voorschriften en dreigende USA importheffingen en zo voor zowel koper als fabrikant onzeker is geworden.

Inkomsten uit kapitaal zijn grensoverschrijdend, inkomsten uit arbeid zijn plaatsgebonden;  globaal contra lokaal.